داستان ما و ادبیات چپ (1)
(یک تحلیل ادبی)
چندی پیش (اردیبهشت ماه 1395) همراه با دوستی به عنوان خرید کتاب برای کتابخانه های شهرداری اصفهان به نمایشگاه کتاب رفته بودیم. از آنجایی که حیطه مسئولیت ما برای خرید کتاب صرفا کتاب های ادبی بود و علاقه اصلی ما دو نفر نیز ادبیات بود، طبیعی بود که فقط کتاب های ادبی را رصد کنیم و با توجه به نیازها و خلاهای موجود در کتابخانه ها، میزان بودجه، نو و جدید بودن کتاب و ... به خرید بپردازیم.
با این که فرصت بسیار ناچیزی برای پرداختن و یا پی گرفتن دیگر علایقمان داشتیم اما گاه می شد که حین بازدید از غرفه های ناشران، کتابی خارج از حیطه ادبیات، نظر من را جلب کند و بخواهم تأملی برای تورق یا خرید آن کتاب داشته باشم. دوستم با دیدن چنین صحنه هایی دچار تعجب می شد که چرا و چطور علایق دیگری غیر از ادبیات داری و یا پیگیری می کنی؟ تو را که اهل ادبیات هستی چه به مثلا فلسفه یا تاریخ یا معارف دینی و ... . از سوی دیگر حرف و نظر این دوست برای من تعجب برانگیز بود. به همین خاطر من نیز متقابلا به او می گفتم: «تو چطور می توانی خود را نویسنده بدانی در حالی که از تاریخ سیاسی، عقاید و اندیشه ها بی خبر باشی؟» جواب او این بود که : «همین که من رمان و داستان و شعر یعنی آثار ادبی را می خوانم و پی گیری می کنم و در کنار آن از کتاب های نظری ادبیات (تئوریک) نیز بهره می برم، دیگر چه نیازی به آثار دیگر وجود دارد؟ من با استفاده از همین دانش می توانم تجربه های خود را در قالب ادبی بریزم و عرضه کنم.» احساس کردم و می کنم که این طرز تفکر تنها به این دوست اختصاص ندارد بلکه مبتلابه اکثریت اهالی ادبیات است. در آن موقعیت جای بحث و گفت و گو و احیانا مجاب کردن نبود. فکرهای مختلفی حول این بحث در ذهن من شکل گرفت که به راستی کدام یک از این روش ها درست و قابل اعتناتر است؟
مسلما برای شخصی چون من پذیرفته نیست که نویسنده ای بدون اطلاع از گذشته اش و آنچه دور و برش می گذرد قلم به دست بگیرد و برای مردمش چیز بنویسد. اما اینکه حیطه اطلاعات یک نویسنده چقدر باید گسترده باشد و در مورد چه موضوعاتی باشد،کاملا برایم روشن نیست. یکی از حیطه هایی که خودم چند مدتی است به آن علاقه مند شده ام و پیگیرش هستم سابقه و نفوذ تفکر چپ در ایران و ادبیاتی است که تحت تأثیر این تفکر شکل و رواج یافته است. شاید در حال حاضر شناخت رگه های نفوذ این نوع نگاه در آثار ادبی ایرانی و فارسی زبان کنونی چندان ساده نباشد اما زمانه ای بر ادبیات این مرز و بوم گذشته است که تقریبا در تمامی تولیدات ادبی آن رگه های پر رنگ آن هویدا بوده است. به عبارت روشن تر تقریبا تمامی (یا اکثریت قریب به اتفاق) نویسندگان و شاعران ایران دارای تفکرات اشتراکی (اعم ازکمونیست، مارکسیست، مارکسیست-لنینیست، استالینیست، مائوئیست، چریکی و انقلابی و ...) بوده اند یا حداقل نسبت به این نوع تفکر علاقه و سمپات داشته اند.
ریشه این روند را می توان به موازات اتفاقاتی که در کل دنیا می افتاده، در ایران پی گرفت و قدمت بسیاری برای آن، چه در ترویج عقاید و چه در ادبیات ایران یافت. شاید بتوان این قدمت را تا صدر مشروطه و حدود انقلاب 1917 روسیه عقب برد. از اتفاقاتی که در نهضت جنگل افتاد تا حزب اجتماعیون عامیون و حزب کمونیست ایران و سپس حزب توده و حادثه سیاهکل و شکل گیری گروه های چریکی و انقلاب. تاریخ پر فراز و نشیبی است و چنان که گفته شد تعداد زیادی از اهالی قلم را (از مترجم، نظریه پرداز، شاعرو نویسنده تا تاریخ نگار و خاطره نویس) با خود همراه کرده بود. چهره هایی مانند ابوالقاسم لاهوتی، فرخی یزدی، سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج، جعفر کوش آبادی، خسرو گلسرخی در شعر، بزرگ علوی، جلال آل احمد، احمد محمود، علی اشرف درویشیان، در داستان و محمود اعتماد زاده (به آذین)، مصطفی رحیمی و بسیاری دیگر در ترجمه ادبی از کسانی بودند که چنین اندیشه هایی را خیلی پر رنگ و بدون ملاحظه در آثارشان انعکاس می دادند و البته در کنار آنان حجم عظیمی از افراد از نیما یوشیج و هدایت گرفته تا شاملو و قدسی قاضی نور و خیلی های دیگر که فعلا ذهنم یاری نمی کند، یا رسما عضو حزب توده بودند و یا حداقل نسبت به یکی از گروه های نام برده سمپات داشتند. از مترجمان آثار اشتراکی به زبان فارسی و تحلیل گران و ژورنالیست ها و نظریه پردازان و اعلامیه نویسان می گذریم که این رشته سری دراز خواهد یافت.
حال قضاوت کنید که آیا می توان چنین تاریخ عریض و طول و تعیین کننده ای را نادیده گرفت و برای این ادبیات چیز نوشت؟ و اگر با این حالت اثری تولید شود آیا خود نویسنده سر در گم نخواهد بود که کجای این ادبیات ایستاده است؟
