داستان ما و ادبیات چپ (2)

(یک تحلیل ادبی)

شاید نبش قبر تفکر چپ در این کشور برای بسیاری از افراد چندان دلپذیر نباشد اما برای کسی که می خواهد ادبیات کشورش را بشناسد، حتمی  و لازم است. به همین خاطر است که مثلا حدود یک جلد کامل از «تاریخ تحلیلی شعر نو» نوشته شمس لنگرودی اختصاص به این زمینه دارد و نیز در «صد سال داستان نویسی» حسن میرعابدینی به همچنین.

نمی دانم چطور شد که به این گونه ادبیات و کنکاش در آن گرایش پیدا کردم. همین قدر می دانم که تا چندی پیش نسبت به آن واکنشی بسیار منفی و فراری داشتم اما با آشنا شدن از اتفاقاتی که در تاریخ آن رخ داده است و شناخت زندگی و زمانه افرادی که با آن درگیر بوده اند کم کم کنجکاو شدم تا بیشتر و بیشتر آن را بشناسم تا جایی که خودم اقدام به نوشتن نمایشنامه ای با عنوان «چریک» در همین حال و هوا کردم.

مسلم است که نمی توانم خود را در عرصه شناخت و پژوهش ادبیات چپ و به قول مازیار بهروز «شورشیان آرمان خواه» صاحب نظر بدانم، اما حداقل با توجه به چند کتاب محدودی که خوانده ام و مطالعاتی که حول آن داشته ام، می توانم بگویم دیگر چپ گراها را آدم هایی تخت و مقوایی و بی پیشینه و پسینه نمی بینم و بسیاری از آنان برای من چهره های برجسته ای پیدا کرده اند.

با توجه به  این که ادبیات چپ چه پیش از انقلاب و چه پس از آن معمولا در حیطه ادبیات ممنوعه جا می گرفته است، طبیعی است آثار بسیار کمی در دسترس برای مطالعه وجود خواهد داشت که تعدادی از آنها را من به طور اتفاقی یافته و خوانده ام و چون گرایش خودم نیز بیشتر ادبیات بوده است بیش از آنکه به مباحث نظری و تواریخ رسمی آنها وارد شوم خواندن داستانها، خاطرات و یادنامه های آنان برایم دلپذیر و خواندنی بوده است.

از بین کتاب هایی که خوانده ام، آنهایی که بیشتر در ذهنم مانده و یا روی من تأثیر بیشتری گذاشته اند اینها هستند: شاید اولین کتابی که با این پیش زمینه خواندم کتاب «من یک شورشی هستم» نوشته عباس سماکار باشد که متأسفانه روال روایت تا پیروزی انقلاب ادامه داشت و پس از آن قطع می شد. حال نمی دانم اصل کتاب در همین حد بوده یا برای چاپ در کشور همین مقدارش اجازه انتشار یافته است. پس از آن علاقه مند شدم بیشتر و عمیق تر بدانم و جلد اول کتاب «چریک های فدایی خلق» نوشته محمود نادری نشر موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی بود و متأسفانه هنوز موفق به خواندن جلد دوم آن نشده ام. «مجاهدین خلق؛ از پیدایی تا فرجام» با زهم از موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی از جمله کتاب هایی است که به طور مفصل به یکی از گروهک هایی که به چپ گرایش داشت و سپس چپ کامل شد، پرداخته است. هر چند روش استفاده شده در کتاب هایی این گونه که با بودجه دولتی چاپ می شوند روشی صد در صد مطمئن ندارند اما مطمئنا مستند هستند. منظورم از روش این است که مثلا کتاب چریک های فدایی خلق مبتنی بر اسناد اعترافات چریک ها که عمدتا زیر شکنجه بوده اند، نگاشته شده است. درست است که از لحاظ اسناد قابل خدشه نیستند اما آیا می توان تاریخچه یک سازمان را تنها بر اساس چنین اسنادی به نگارش درآورد؟

از جمله کتاب های همدلانه مطمئنا خاطرات درون گروهی این جریان است. مثل کتاب های پنجاه و سه نفرِ بزرگ علوی و پنجاه نفر و سه نفرِ انور خامه ای تا حماسه مقاومتِ اشرف دهقانی و یک فنجان چای بی موقعِ امیر فطانت می توان بهره برد و البته گاهی به دیده نقادانه باید به آنها نگاه کرد. «مصطفی شعاعیان و رومانتیسم انقلابی» نوشته آقای انوش صالحی نشر قطره کتاب دیگری بود که خیلی به دلم نشست. ناصر وحدتی با قلم داستانی خود «داستان سیاهکل» را نوشته است و ... .پس از آن بیشتر به خواندن آثار منتشر شده در فضای مجازی از خاطرات و مصاحبه ها و ... پرداختم. شورشیان آرمانخواه از مازیار بهروز به عنوان یک پژ‌وهش دانشگاهی و بالنسبه جامع نیز می تواند نخ تسبیحی برای یافته های پراکنده از منابع مختلف و پراکنده باشد. هر چند باز هم باید اذعان داشت در نگارش این سیر تفصیلی و متنوع هر کسی از ظن خود یار یا دشمن این جریان شده و دیدگاه خود را به رشته تحریر درآورده است.

همانطور که گفتم مطالعات من بسیار محدود است. کتاب هایی هم که نام برده شدند سیر تاریخی وقایع و اتفاقات و تطور اندیشه ها را بازتاب می دهند و آنچه هدف اصلی این مقال بوده است بازتاب اندیشه چپ در ادبیات فارسی است که امیدوارم به مرور بتوانم به نگارش آن بپردازم.