من همینم که نمودم 1
(سیری در اندیشه های ماکیاولی بخش اول: مقدمه)
قدما بر این عقیده بودند که انسان مدنی الطبع است. بدین معنی که طبیعت انسان به گونه ای است که خواهان زندگی دست جمعی در محدوده ای مشخص و در کنار دیگر انسان هاست. این گونه زندگی لا جرم مشکلات و مسائل خاص خود را نیز در پی دارد. شبیه داستان خار پشت هایی که در اثر سرما به یکدیگر نزدیک می شوند تا گرم شوند ولی وقتی بیش از اندازه نزدیک می شوند خارهایشان در بدن همدیگر فرو می رود و مجبورند از هم فاصله بگیرند. انسان ها نیز مایل به در کنار هم بودن هستند ولی از آنجا که هر کدام سلایق و علایق و روش زندگی ویژه ی خود را دارند پس از اینکه در کنار هم قرار گرفتند مشکلات به مرور بروز می کند و مجبور می شوند از یکدیگر دور شوند. اما باز دوری را تاب نمی آورند و نزدیک می شوند تا جایی که کم کم میزان فاصله ای که باید رعایت کنند تا هم از منافع یکدیگر بهره ببرند و هم از مشکلات دوری گزینند به دستشان آید. اما این کار ساده ای نیست. انسان ها ترجیح می دهند رهبری و قضاوت در مورد زندگی جمعی خود را به منبعی بالاتر ارجاع دهند. کسی که بهتر می فهمد و می تواند برای زندگی آنان برنامه ریزی و در اختلافات داوری نماید.
بدین گونه حاکمیت و در ذیل آن حکومت به وجود می آید. اما بسیارند کسانی که در حالی که توانایی این حاکمیت را ندارند مایلند آن را بدست گیرند چرا که مردمان رتق و فتق امور خود و در نتیجه تصمیم گیری در مورد دارایی ها، حقوق و تکالیف و گاه جزئی ترین موارد زندگی خود را به حاکم می سپارند و وی بدین گونه بر آنها تسلط خواهد داشت و در نتیجه قدرتمند خواهد بود و قدرت، شیرین ترین کامه ی انسانی است که بسیاری حاضرند جان خود را برای رسیدن به آن فدا کنند.
این کشمکش بین انسان ها برای رسیدن به قدرت و سپس حفظ کردن آن از دستبرد دیگران اندیشه ی آدمیان را در طی قرون و اعصار به خود مشغول داشته است و بسیاری از متفکران اندیشه های خود را در این زمینه به قلم آورده اند و هر کدام از دیدگاه خاصی بدان پرداخته اند.
یکی از این متفکران ماکیاولی نویسنده و متفکرایتالیائی است که خصوصا با نگارش اثر مشهور خود (شهریار) و در کنارآن (گفتار ها) سعی به پاسخگویی به این پرسش ها داشته است.
در مورد نحوه ی زندگی ماکیاولی و انگیزه ی او برای نگارش این کتاب ها درنگ چندانی نمی کنیم چرا که بحث اصلی ما در این مقال بازخوانی اندیشه ی ارائه شده در کتاب شهریار می باشد و هر چند مسلماً آگاهی از نحوه ی زندگی، زمانه و انگیزه های ماکیاولی در نگارش کتاب در فهم آن بی تأثیر نیست اما به علت ضیق فرصت تا حدود زیادی از این کار چشم پوشی می کنیم.
ماکیاولی زندگی پرفراز و نشیبی داشته است. تحصیلات چندان منظم و آکادمیکی نداشته و به همین خاطر او را نمی توان متفکری دانشمند و یا فیلسوف سیاسی دانست. وی از حدود 29 سالگی به مناصب دولتی رسیده است و برخورد نزدیکی با مسائل سیاسی دوران خود داشته است که به مرور خاطرات و اندیشه ها و برداشت های خود را از سفارت هایی که بر عهده داشته به قلم آورده است و سپس از آنها در تدوین کتاب های خود بهره جسته است.
شهریار یک کتاب فلسفی و یا سیاسی نیست. در حقیقت سیاست نامه ای است که با دیدگاهی جدید که تا دوره ی ماکیاولی هنوز وجو نداشته است، مباحث و روش های حکومت داری را برای پادشاه و عمله ی دولت شرح می دهد.
زمانه ی ماکیاولی در نقطه ی آغازین رنسانس قرار دارد. دوره ای که اروپاییان شروع به کنار گذاشتن دین از عرصه ی اجتماع می کنند و به سوی عرفی شدن پیش می روند. شاید شهریار اولین کتابی باشد که با دیدی علمی (راسیونالیستی) و فارغ از مسائل اخلاقی و گاه حتی ضد اخلاقی به مسایل سیاسی می پردازد و به همین خاطر است که باعث شوکی برانگیزاننده می شود. نیز به همین خاطر شهریار به عنوان اولین کتاب سیاسی علمی شناخته می گردد و مبدأ مطالعات علوم سیاسی تلقی می گردد.
تبعات نگارش این کتاب (هرچند در زمان حیات ماکیاولی چاپ و ومنتشر نشد) برای نویسنده ی آن باعث بد نامی بسیار شد تا جایی که وی دستیار شیطان و راهنمای دیکتاتوری مستبدان خوانده شد. در اینکه آیا واقعاً او چنین هدفی داشت یا نه جای بحث است اما به هر حال چیزی که مسلم است باید بین ماکیاولی (شخصیت نویسنده) و ماکیاولیسم (نتایج و گاه تالی فاسدهای بر آمده از اندیشه ی او) تفاوت قائل شد. در اندیشه سیاسی ماکیاولیسم توجیه هر گونه عمل (حتی ضد اخلاقی) برای رسیدن به قدرت و حفظ آن دانسته می شود اما اینکه آیا خود ما کیاولی چنین رفتاری داشته است یا نه تا حدودی جای تردید است.
در بین آثار ماکیاولی دو اثر از بقیه مشهورترند: «شهریار» و «گفتارها» که هر کدام تمرکز خود را بر یک نوع حکومت قرار داده اند. ماکیاولی در شهریار به بررسی صفات و ویژگی های یک حکومت سلطنتی و در گفتارها به حکومت جمهوری می پردازد. با اینکه گفتارها کتابی متقن تر و حتی خواندنی تر و پرمطلب تری می نماید اما همواره در طول تاریخ این کتاب شهریار است که جایگاه ویژه ای یافته و بحث ها بر سر مطالب آن درگرفته است.
