من همینم که نمودم 2

(سیری در اندیشه های ماکیاولی بخش دوم: معرفی)

     شهریار کتابی است که ماکیاولی بعد از شکست ها و ناکامی هائی که در عرصه ی سیاسی داشته و به فلاکت و ادبار گرفتار آمده جهت تقرب به دربار و بازیافت دوباره ی جایگاه خویش به نگارش درآورده است. هرچند موفق به نیل به این خواسته خود نشده و در دوران عمر خود شاهد بذل توجه شاه زمانه به این کتاب نگردیده است و تنها بعد از فوت اوست که مورد توجه قرار می گیرد و با تشخیص کلیسا کتاب ارزشمند تلقی می گردد و بسیاری حادثات دیگررخ می دهد که سرنوشت پرفراز و نشیبی برای آن رقم می زند.

     بدیهی است کتابی که برای شاهان نوشته می شود باید مصالح حال و احوال و افکار آنان را در خود پرورنده باشد. تبیین روش حکومت برای شاه یا شاهانی که بزرگ ترین دغدغه شان حفظ حکومتشان است با چه زبان و بیانی باید تقریر شود؟ پند و نصیحت به شاه با اندرز به مردمان بسی تفاوت دارد. با این دیدگاه محافظه کارانه و ملاحظه کارانه شاه را نمی توان به فروتنی فراخواند، نمی توان به داد و دادگری فراخواند، نمی توان به عدالت فراخواند مگر اینکه برایش مسجل شود در تحکیم پایه حکومت و تداوم بقای سلطنتش مؤثر خواهدبود. ناگفته پیداست که حکومت های دیکتاتوری از این راه ها به مقصود خود نائل نمی گردند. مخصوصا اگر شخصی از بیرون از حوزه دوستان و اطرافیان و چه بسا با سابقه ای خراب مانند ماکیاولی بخواهد به درون دربار راه یابد، قدر مسلم است چنین زبانی را برنخواهد گزید. این زبان صدق و دعوت به خیر یا در خور شأن افرادی پارسا و وارسته و بی اعتنا به قدرت و و حکومت و بیرون از فساد درباری است و یا کسانی که پایه های جایگاهشان در دربار و حکومت آنقدر مستحکم است که با ابراز پند و نصیحت به شاه و درباریان از جای نمی لغزد.

     بدین گونه است که ماکیاولی لحن ویژه ای در شهریار به خود می گیرد و جالب آن است که این لحن را در گفتارها فرو می هلد. چرا که آن کتاب در تبیین نوع دیگری از حکومت-جمهوری-و برای مخاطبی دیگر-دو تن از دوستان فرهیخته وی-می باشد.

     در عین حال باید توجه داشت آنچه ماکیاولی در شهریار بدان پرداخته است مطالبی بی پایه و اساس و مبتنی بر چاپلوسی و تملق نیست. در حقیقت او در این کتاب نقبی به عمق فاجعه ی دیکتاتوری سلطنت می زند و بدین گونه لجن درون آن را در فضا منتشر می سازد. این واقع گرائی محض است که شهریار را اثری ویژه کرده است و تا بدین حد توجه ها را به آن معطوف ساخته است.

     به نظر ماکیاولی «شهریاری ها یا پدر به پدر به ارث رسیده اندیا نوبنیادند. نوبنیادها یا یکسره نوبنیادند... یا پاره ای هستند پیوندانیده  به قلمرو موروثی پادشاه و فراچنگ آمده ی او ... قلمروهایی که این چنین فراچنگ می آیند یا به زندگی در سایه ی پادشاه خو گرفته اند یا به زندگی آزادانه» (ماکیاولی، شهریار، صفحه 41)

همچنین در ابتدای کتاب شهریار ماکیاولی چهار راه برای به دست آمدن حکومت شهریاری برمی شمارد:

1 - «به تیغ خود گرفته است»

2 – «به تیغ دیگران»

3 - «به یاری بخت»

4 - «یا با هنر»(همان، صفحه 41)

    گذشته از سه مورد اول با توجه به اینکه هنر در نظر ماکیاولی تعریفی ویژه دارد و می توان معنای آن را ترکیبی از قدرت، خدعه، فضیلت، فن و بخت دانست به این نتیجه می رسیم که مردم در نگهداشت این نوع حکومت تقریبا هیچ نقشی ندارند. پس بدیهی است فحوای مطالب چنین کتابی تا حدودی ضد مردمی و در نتیجه ضد انسانی باشد. در ادامه می توان کتاب شهریار را شرح تفصیلی موارد گفته شده و ارائه شواهد مثال های تاریخی جهت تصدیق همین مطالب دانست که ماکیاولی هر کدام از این موارد را به دقت از جوانب گوناگون ولی با دیدگاهی که اکنون برای ما روشن است می کاود و برای هر کدام از تاریخ دول مختلف اروپائی مثال های روشن کننده ارائه می کند.

     ماکیاولی در فصل نهم در باب شهریاری مردمی داد سخن می دهد و آن را گونه ای از شهریاری می داند «و آن اینکه یکی از شهروندان نه با تبهکاری یا هیچ گونه سخت کُشی، که به دلخواه همشهریانش به شهریاری میهن خود رسد» (همان، صفحه 78) با خواندن این فصل در ابتدا بارقه های امیدی در دل جرقه می زند که شاید به فصل نوین و انسانی ای در شهریار برخورده ایم ولی با دقت بیشتر متوجه می شویم که این نوع شهریاری بیشتر به نوعی کودتا مانند است، چنانکه خود در ادامه می آورد «حال باید گفت که به این گونه شهریاری یا به دلخواه مردم رسند یابه دلخواه سالاران.» «سالاران هرگاه بینند که با مردم برنمی آیند، یکی را از میان خویش برکشند و به شهریاری رسانند تا در پناه قدرت او به خواسته های خویش رسند» (همان، صفحه 78) البته مردم نیز سعی می کنند برسالاران غلبه کنند و حاکم مورد نظر خویش را به کرسی حکومت نشانند که به نظر ماکیاولی اگر چنین اتفاقی بیفتد حکومت بسی بسامان تر و با دوام تر خواهد بود. اما آیا این حکومت شهریاری است؟

     با توجه به فضای قرون وسطی –که ماکیاولی در پایان آن قرار دارد- و فضای موجود در فلورانس و ایتالیا و رابطه کلیسا و حکومت ها ماکیاولی فصل یازدهم کتاب خود را «در باب شهریاری دینیاران» قرار می دهد و به نظر او «تنها اینگونه شهریاری ها ایمن اند و شادکام» (همان، صفحه 85) البته در همین ابتدا دم در می کشد و آن را با توجه به روشی که در سراسر این کتاب اتخاذ کرده است قابل تبیین نمی یابد چرا که «از آنجا که پشتیبان ایشان علت های برینی است که عقل بشر را دسترس بدان ها نیست، درباره شان بیش از این سخن نخواهم گفت. سخن گفتن از آنچه خدا برافراشته و در کنف حمایت خویش داشته است، گستاخی و سبکسری است.» (همان، صفحه 85)

در ادامه کتاب ماکیاولی به مباحث مربوط به انواع سپاهیان و لشگرآرائی وارد می شود و سپس از فصل پانزدهم تا نوزدهم به صفات اخلاقی شهریار می پردازد که در حقیقت پاشنه آشیل و نقطه ی ضعف و محل خرده گیری آیندگان به اوست. در همین فصول است که اخلاق ماکیاولیستی تبیین و توضیح داده شده است. وی همچنین در فصول بعدتر چاره اندیشی هائی برای شهریاران جهت نامبردار شدن و رایزنی کردن و پرهیز از چاپلوسان و شناخت جایگاه بخت در حکومت پیشنهاد می کند و در نهایت کتاب را با فصلی با عنوان «فراخواستی به رهانیدن ایتالیا از چنگال بربران» که در حقیقت پیشنهاد عملی و کاربردی او در امر مسائل مبتلا به حکومت شهریاری از زمانه خودش می باشد، به پایان می برد.

     از آنجا که در اینجا مجال بیشتری برای شرح نیست و قصد ما بیشتر دادن سرنخ و ایجاد آشنائی مختصری با آرای ماکیاولی بوده است، نیکوست خوانندگان گرامی جهت شناخت هرچه بیشتر اندیشه های ماکیاولی به متن اصلی آثار وی رجوع و با دقت نظر به مطالعه آنها بپردازند.

منابع:

1 – ماکیاوللی، نیکولو، شهریار، ترجمه داریوش آشوری، تهران، نشر مرکز، ویرایش دوم، 1375

2 – اسکینر، کوئنتین، ماکیاولی، ترجمه عزت الله فولائوند، تهران، طرح نو، چاپ اول، 1372

3 - ج. برونوسکی و بروش مازلیش، سیر اندیشه در غرب، ترجمه کاظم فیروز مند، تبریز، نشر اختر، چاپ اول، 1378